صوت از ارتعاش دو تیغه ی نازک به نام «تارهای صوتی» که در حنجره قرار دارند به وجود می اید. حنجره در عقب زبان و در بخش فوقانی نای قرار دارد. وقتی ماهیچه های تارهای صوتی که حالت ارتجاعی دارند، کشیده می شوند، شکاف باریکی بین آنها ایجاد می شود که با عبور هوای بازدم از این شکاف، تارهای صوتی به ارتعاش در می ایند. این ارتعاش، هوای داخل حلق، شش ها، دهان و حفره های بینی را نیز مرتعش می کند و بدین ترتیب صوت ایجاد می شود.
نقش مکانیسم تنفسی در تولید صدا
مکانیسم تنفسی موجب بروز دو نوع جریان هوا می شود: ۱. جریان هوای دم ۲. جریان هوای بازدم. در بیشتر زبان های دنیا از جمله زبان فارسی از نوع دوم یعنی از جریان هوای بازدم استفاده می شود.
اندام های صوتی که نقش تولید آواهای صوتی را به عهده دارند عبارتند از:
شش ها: دو اندام اسفنجی شکل هستند که در درون قفسه ی سینه جای دارند و به وسیله ی دو نایژه به نای متصل می شوند.
نایژه ها: هریک به لوله های کوچک تری به نام نایژک ها تقسیم می شوند.
نایژک ها: در تمام شش ها پراکنده شده اند.
پرده ی دیافراگم: در قسمت زیرین شش ها یک پرده ی ماهیچه ای وجود دارد که قفسه ی سینه را از شکم جدا می کند. این پرده به شکل یک قوس است که در هنگام انقباض قسمت بیرونی آن به طرف بالا می رود و تا حدودی به شکل گنبد در می اید و باعث می شود تا حجم قفسه ی سینه کم شده، به جداره ی خارجی شش ها فشار وارد شود و هوای داخل شش ها به بیرون رانده شود. این عمل را «بازدم» می گویند. خاصیت اسفنجی باعث می شود که شش ها دوباره به حالت اول برگردند. در این هنگام فشار هوای درون شش ها کم تر از هوای بیرون است و در نتیجه هوای خارج به درون شش ها مکیده می شود. این عمل «دم» نام دارد.
نای: شش ها به وسیله ی دو لوله ی غضروفی به نام نایژه به نای وصل می شوند. نای خود به گلو وصل می شود. لوله های نای از حلقه های غضروفی تشکیل شده اند که به وسیله ی بافت های ماهیچه ای به یکدیگر متصل می شوند.
اندام های واک ساز
به طور کلی در حنجره واقع شده اند. در این بخش محفظه ای به نام تیروئید قرار دارد که درون آن دو پرده ی ماهیچه ای بسیار ظریف به نام تارهای صوتی قرار دارند. یک سر آنها به تیروئید وصل است و سر دیگر آنها به دو غضروف مثلثی شکل به نام «اری تی نوئید» متصل است. چرخش این دو غضروف حول قاعده ی خودشان باعث نزدیک شدن تارهای صوتی به یکدیگر یا دور شدن آنها از هم می شود و یک سری امواج صوتی تولید می کند. این امواج پس از عبور از حفره های بینی، دهان و بینی، تولید صدا(واک) می کنند.
ج) اندام های آواساز عبارتند از:
چاکنای ۲. حفره ی حلق ۳. حفره ی دهانی ۴. حفره ی بینی که همگی بالای حنجره قرار دارند.
چاکنای: فاصله ی بین تارهای صوتی را چاکنای می گویند. ۲. حفره ی حلق: دیواره های این حفره خاصیت انعطاف پذیری زیادی دارند. حلق در جلو به حفره ی دهان و حفره ی بینی مربوط می شود. دیواره ی حلق را ریشه ی زبان تشکیل می دهد. ابعاد حلق را می توان با جلو یا عقب بردن زبان، کم یا زیادتر کرد.
حفره ی دهان: انعطاف پذیرترین و پرکارترین بخش اندام های آواساز حفره ی دهان می باشد. حفره ی دهان از بخش های زیر تشکیل شده است: ملاز، کام، لثه، زبان، دندان ها، لب ها
ملاز: ملاز یا زبان کوچک زائده ای است نرم و گوشتی که در انتهای نرم کام قرار دارد. حرکت ملاز به سوی بالا منجر به بسته شدن راه عبور هوا از طریق حفره های بینی و اتصال دهان و حلق به یکدیگر می شوند.
کام: سقف دهان از پشت دندان های بالا تا زبان کوچک امتداد دارد. بخش پیشین آن به نام سخت کام، استخوانی و بدون حرکت است. ولی بخش پسین آن یعنی نرم کام، گوشتی و متحرک است.
لثه: پشت دندان های بالا را لثه می نامند که ناحیه ای سخت و استخوانی و تا حدودی محدب شکل است.
زبان: اندامی است نرم و گوشتی که دارای قابلیت انعطاف و تحرک فراوان است. بافت ماهیچه ای آن طوری است که به تمام جهات چرخش دارد. زبان مهم ترین عامل گویایی و تولید آواها است.
دندان ها: دندان های ردیف بالا به فک ثابت متصل می شوند. دندان های ردیف پایین به فک متحرک متصل هستند و از دندان های آواساز محسوب می شوند. تعداد دندان ها در انسان بالغ سی و دو عدد است. هشت دندان جلو را دندان های پیشین می نامند. دندان های پیشین تاجی برنده دارند. در میان آنها چهار دندان نیش که تاجشان مخروطی و تیز است قرار دارد. در فک بالا و پایین هشت دندان آسیای کوچک با تاجی پهن و سپس ۱۲ دندان آسیای بزرگ قرار دارد.
لب ها: پس از زبان، مهم ترین اندام آواساز لب ها هستند. لب ها ساختمانی ماهیچه ای دارند. لب ها هم مانند زبان در تمام جهات حرکت می نمایند. لب ها عامل اصلی تولید برخی از آواها به ویژه مصوت ها(اَ، اِ، اُ، آ، او، ای) هستند.
حفره ی بینی: این حفره ها در بالای حلق قرار دارند. با پایین آمدن آن، گلوگاه به حفره های بینی متصل می شود. با بالا کشیده شدن آن، راه عبور هوا از طریق حفره های بینی مسدود می گردد. اگر راه عبور هوا هنگام ارتعاش تارهای صوتی از طریق دهان مسدود باشد، هوا از حفره های بینی عبور می کند و موجب ارتعاش هوای داخل حفره های بینی می گردد. این مکانیسم کیفیت خاصی به صدا می بخشد که به آن خیشومی(غنه ای) می گویند. مانند دو صامت
چگونه می‌توان تنفس صحیح را آموخت قبل از پرداختن به فراگیری تنفس صحیح ابتدا بایستی مدتی بر روی تنفس خود تمرکز کنید؛ باید پی ببرید که اصولا چگونه تنفس میکنید. آیا هنگام تنفس شانه‌های شما بالا و پایین میرود و یا اینکه قسمت پایینی قفسۀ سینه باز و بسته و حجیم میشود و به دنبال آن شکم هنگام دم کمی به جلو و هنگام بازدم به جایگاه خود بازمی‌گردد. روش نفس کشیدن شما در حالت‌های خوابیده به پشت، نشسته و یا ایستاده چگونه است. پس از آشنایی با روش تنفس خود میتوانید از تمرین های زیر برای اصلاح کردن و یا تقویت آن استفاده کنید.
تمرین شمارۀ ۱
به پشت بخوابید و سعی کنید اعضا و عضلات بدن خود را کاملا رها کنید. رهایی کامل به زمان و تمرین مداوم و بخصوص صبر نیازمند است، این زمان را به خود بدهید و صبر مورد نیاز را بکاربندید. مطمئنا در حالت خوابیده به پشت متوجه خواهید شد که هر چه بدن روی زمین آزادتر، شل تر وگسترده‌ترمی‌شود، نفس شما آرامتر وکم کم جایگاه آن از قسمت فوقانی قفسۀ سینه و شانه ها به عمق بدن تغییرمی‌یابد. با دست یافتن به رهایی و انبساط کامل و واقعی بدن، متوجه خواهید شد که بدن خود به خود و بدون دخالت و کنترل آگاهانه قادر است عمل دم و بازدم را انجام دهد. جریانی که همیشه هنگام خواب نیز بدون دخالت انجام می‌پذیرد. در این مرحله شما مشاهده‌گرتنفس خود هستید و نه هدایت کنندۀ آن. با تکراراین تمرین سعی کنید این روش تنفس را آگاهانه به یاد بسپارید. نتیجه گیری مهم از این تمرین این است که تنفس صحیح با آزادی و آرامش در بدن وابسته است. با تمرین این روش پی خواهید برد که هنگام دم، بخش پایینی قفسه سینه بازشده، دنده‌ها به دلیل کش آمدن ماهیچه های بین دنده‌ای و همچنین پشت ازهم فاصله میگیرند و قفسه سینه از پشت نیز به زمین نزدیکتر میشود و شکم کمی بزرگ میشود. همان گونه که اشاره شد، بزرگ شدن شکم به این دلیل است که پرده دیافراگم که هنگام بازدم گنبدی شکل است هنگام دم به پایین حرکت کرده و ارگانهای داخل شکم را به پهلوها و جلو، یعنی دیوارۀ شکم فشار میدهد. درک مفهوم واژۀ “فشار” که در اینجا بکار برده شده است بسیار ضروری و حساس است. منظور از آن فشار طبیعی و بنیادی است و نه فشاری که به عمد تشدید شده باشد. هنگام این تمرین در حالت خوابیده هنگام دم به فراخ شدن قسمت پایینی قفسۀ سینه بخصوص در ناحیۀ پشت توجه کنید. در حالت ایده آل این فراخی در تمام جهات قفسۀ سینه انجام می‌گیرد،هم درجلوی قفسۀ سینه وهم درپهلوها و پشت. بازدم بایستی تنها با کمک جمع شدن قفسۀ سینه و بازگشت ماهیچه‌های بین دنده ها و دیافراگم به حالت اصلی خود و بدون دخالت و تلاش صورت گیرد. قدم بعدی بکارگیری این روش تنفس در حالت نشسته و ایستاده است. رسیدن به این طرزتنفس همانگونه که اشاره کردم گاهی زمان می‌خواهد و نیازمند صبر، آرامش درونی وتمرکز است. در حالت عصبی و متشنج، تنفس تند و سطحی انجام می‌پذیرد. در این حالت بدن و دستگاه تنفسی به رهایی و انبساط واقعی نخواهند رسید. روش‌های بسیاری برای رها شدن relax و رسیدن به آرامش درون وجود دارد که آموختن بعضی از آنها به هنرجویان توصیه میشود. (درمقاله‌ای بطورجداگانه و بطور مفصل به یوگا و تمرین های سودمند آن برای خوانندگان و هنرجویان آواز و همۀ کسانی که به تندرستی خود اهمیت میدهند، خواهم پرداخت).
تمرین شمارۀ ۲
در حالت صاف نشسته و شانه های خود را ریلکس کنید. یک دست خود را روی شکم در ناحیه ناف گذاشته و سعی کنید در این مکان آرام از بینی تنفس کنید. توجه کنید که هنگام دم شکم به جلو می آید و هنگام بازدم دوباره به جای خود بازمی‌گردد. این تنفس، تنفس دیافراگمی یا شکمی Bauchatmung نام دارد.
در حالت افراشته ایستاده و دستهای خود را در دو طرف انتهای قفسۀ سینه بر روی دنده‌های آخر به گونه‌ای که شستها در طرف پشت و چهار انگشت دیگر در طرف جلوی قفسه سینه قرار دارند تکیه دهید، شانه ها را ریلکس کنید. سعی کنید از بینی در این ناحیه تنفس کنید. توجه کنید که قفسۀ سینه هنگام دم فراخ و بزرگ می شود و هنگام بازدم دوباره به شکل نخست خود باز میگردد. این تنفس، تنفس سینه‌ای Brustatmung نام دارد.
تنفس شکمی و سینه ای را با هم ادغام کنید. افراشته ایستاده، دست راست را بر روی شکم و دست چپ را بر انتهای قفسۀ سینه به صورتی که در بالا گفته شد تکیه دهید، شانه ها را ریلکس کنید. ابتدا در شکم نفس بکشید و نفس کشیدن را ادامه دهید تا قسمت پایینی قفسۀ سینه نیز حجیم شود. بدن را به هنگام بازدم آزاد بگذارید. بازدم بدون دخالت شما و به وسیلۀ جمع شدن ماهیچه های میان دنده‌ای و بازیافتن حجم عادی قفسۀ سینه و بازگشتن دیافراگم به حالت انبساط صورت خواهد گرفت. در انجام آن دخالت نکنید، تنها آن را نظاره کنید.
تمرین شمارۀ ۳ هدف از این تمرین آهسته کردن بازدم است. در حالت افراشته بایستید از بینی نفس بکشید و هنگام بازدم از دهان لبها را جمع کرده و شعلۀ شمعی خیالی را با فوتی ملایم و لطیف به حرکت درآورید. در این تمرین زمان بازدم باید تقریبا دو برابر دم باشد، برای نمونه اگر دم را در۴ ثانیه انجام میدهید سعی کنید بازدم را در ۸ ثانیه انجام دهید. چنانچه دوره‌های تنفسی را طولانی تر میکنید توجه داشته باشید که بازدم همیشه از نظر زمانی دو برابر دم باشد. هنگام تنفس از تلاش بیش از اندازه اکیدا پرهیز کنید و سعی در یکنواختی جریان هوا هنگام بازدم داشته باشید. توجه کنید که در طول تمرین های تنفسی حالت صحیح بدن و انعطاف آن را نبایستی از دست بدهید. این تمرین را در حالت خوابیده، نشسته و هنگام راه رفتن نیز انجام دهید. هنگام راه رفتن (با سرعت Andante ، نه تند و نه خیلی آهسته) تنفس خود را با شمار قدم‌های خود هماهنگ کنید. برای نمونه با دو قدم یک نفس بگیرید و با چهار قدم آن را بیرون دهید. تمرین‌های تنفسی در ابتدا ممکن است موجب بی نظمی و آشفتگی در تنفس و حتی سرگیجه، سر درد و … گردند و سرعت تنفس -از بیم کمبود اکسیژن – برعکس سریعتر شود. در این صورت از ادامۀ تمرین خودداری کنید و به شیوۀ عادی نفس بکشید تا ناآرامی پایان یابد. با تکرار این تمرین – چندین بار در روز- بدن رفته رفته به آن عادت خواهد کرد.
