انواع دستگاه های موسیقی در تار و سه تار
نامگذاری سیم‌ها برای کوک قراردادی است. به این معنی که لازم نیست کوک سیم همان نت دیاپازون باشد. برای مثال در حالتی که قرار باشد سیم اول روی نت دو کوک شود و سیم دوم روی نت سل، می‌توان هر دو را یک پرده پایین‌تر آورد و سیم اول را روی نت سی‌بمل و سیم دوم را روی نت فا کوک کرد. در موسیقی سنتی ایران می‌توان هر دستگاه را با کوک‌های مختلف اجرا کرد که در اینجا متداول‌ترین آنها معرفی می‌شود.
حالت سیم و نوع صدا | سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ |
|---|---|---|---|---|
صدای ریز با سیم‌های سفت و کشیده | دو | سل | دو | دو |
سیم‌ها دو نیم‌پرده بم‌تر کوک شوند | سی‌بمل | فا | سی‌بمل | سی‌بمل |
سیم‌ها سه نیم‌پرده بم تر کوک شوند | لا | می | لا | لا به علت پایین‌تر بودن نت دو در موسیقی سنتی ایرانی نسبت به موسیقی کلاسیک به میزان یک پرده، کوکِ «سی بمل، فا، سی بمل، سی بمل» همان کوکِ «دو، سل، دو، دو» شناخته می‌شود. در واقع، نامگذاری این کوک (که در اینجا کوک ماهور است) به عنوان «دو، سل، دو، دو» برای راحتی کار نوازندگان و هنرجویان است تا نسبت فاصله بین نت مورد استفاده در سیم یکم تا سیم دوم را که ۵ نیم پرده است، درک کنند. |
کوک شور
دستگاه شور مادر دستگاه‌های موسیقی ایران است و تمامی دستگاه‌ها و آوازها (به جز دستگاه چهارگاه) از شور مشتق می‌شوند.
سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
شور سُل | دو | سل | دو | فا |
شور ر | دو | سل | ر | ر |
شور دو | دو | فا | دو | دو |
شور لا | دو | سل | لا | ر |
متعلقات شور
آوازهای ابوعطا، بیات زند، افشاری، دشتی، بیات کرد با اینکه از متعلقات دستگاه شور هستند، اما هر یک دارای کوکِ جداگانه‌ای هستند. (امروزه آواز بیات اصفهان از متعلقات دستگاه همایون خوانده می‌شود که در قدیم متعلق به شور بوده و ربع پرده با شور تفاوت دارد)
آواز ابوعطا
سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | توضیحات | |
|---|---|---|---|---|---|
ابوعطا دو | دو | سل | دو | فا | مأخوذ از شور سل |
ابوعطا سل | دو | سل | ر | ر | مأخوذ از شور ر |
ابوعطا فا | دو | فا | دو | دو | مأخوذ از شور دو |
ابوعطا ر | دو | سل | لا | ر | مأخوذ از شور لا |
آواز بیات زند
کوک سه‌تار در آواز بیات زند به روایت احمد عبادی نوازنده سه‌تار به این گونه است:
نام | سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|---|
بیات‌زند سی‌بمل | دو | فا | سی‌بمل | سی‌بمل |
راست‌کوک سی‌بمل | دو | سل | سی‌بمل | فا |
بیات‌زند دو | دو | سل | دو | دو |
بیات‌زند می‌بمل | دو | فا | می‌بمل | می‌بمل |
بیات‌زند فا | دو | فا | دو | دو |
آواز افشاری
سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|
دو | سل | دو | دو |
آواز دشتی
سیم اول | سیم دوم | سیم سوم | سیم چهارم |
|---|---|---|---|
دو | سل | لا | ر |
کوک همایون
سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
همایون می کرن | دو | سل | ر | ر |
همایون ر کرن | دو | سل | دو | دو |
همایون لا کرن | دو | سل | لا کرن | ر |
همایون لا کرن ۲ | دو | فا | سل | دو |
همایون سل کرن | دو | فا | سل کرن | می بمل |
کوک مورد استفاده برای دستگاه همایون دقیقاً مانند کوکِ مورد استفاده در آوازِ ابوعطاست. در نوازندگی آواز بیات اصفهان نیز از همین کوک برای سه‌تار استفاده می‌شود.
کوک ماهور
سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
ماهورِ دو | دو | سل | دو | دو |
… | دو | فا | دو | دو |
… | دو | سل | دو | فا |
کوکِ سه‌تار در دستگاه ماهور به عنوان پایه شناخته می‌شود و در این کوک، سه‌تار دارای بیشترین وسعت صوتی خود است.
سیم‌های سه‌تار برای نوازندگی دستگاه ماهور به این صورت کوک می‌شوند:
کوک راست‌پنجگاه
سیم ۱ | سیم ۲ | سیم ۳ | سیم ۴ | |
|---|---|---|---|---|
راست‌پنجگاه فا | دو | فا | دو | دو |
راست‌پنجگاه دو | دو | سل | دو | دو |
راست‌پنجگاه سل | دو | سل | ر | ر |
