انواع کمانچه و خصوصیات آنها

قبل از اینکه به انواع کمانچه بپردازیم بهتر است اندکی از تاریخچه این ساز آگاه شوید. پیشینه کمانچه به دوران پیش از حمله اعراب و ورود اسلام به ایران باز می‌گردد و در نواحی سیستان و بلوچستان به نام “قیچک” نامیده می‌شود. البته سیم‌های “قیچک” از “کمانچه“ بیشتر است. کمانچه در دوران صفویه و قاجاریه جزء سازهای اصلی موسیقی ایران بوده ‌است. نخستین صدای ضبط‌ شده کمانچه به اوایل قرن بیستم میلادی برمی‌گردد. نوعی از کمانچه، معروف به “کمانچه لری” است که پشت‌باز است و مردمان لر به آن “تال” می‌گویند. کمانچه دارای انواع مختلفی است که می‌خواهیم به بررسی ویژگی‌ و تفاوت‌های برخی از آنها بپردازیم. تفاوت کمانچه‌ها را می‌توان از دیرباز دانست. در گذشته تفاوت اصلی کمانچه‌ها در ساخت آن بود که به دو مدل تقسیم می‌شد.

مدل اول: کمانچه‌هایی که در ساخت آن دو سیم بکاررفته باشد

مدل دوم: کمانچه هایی که دسته آن دارای ۳ سیم است.

اما امروزه کمانچه را با ۴ سیم می‌سازند و بر دهانه‌ی آن پوست کشیده می‌شود. این پوست معمولا طبیعی است و از پوست شکم گاو، پوست آهو و یا پوست ماهی استفاده می‌شود.

کمانچه‌های نوین به ۲ نوع “کمانچه معمولی” و “کمانچه آلتو” تقسیم می‌شوند.

 کمانچه معمولی

کمانچه های معمولی دارای دو مدل “پشت باز” یا اصطلاحاً “کمانچه لری” و “پشت بسته و یا کروی” است که تفاوت این دو مدل در کاسه‌هایشان است.

کمانچه معمولی پشت باز

در ساخت کمانچه‌ معمولی پشت باز از چوب توت استفاده شده است و به صورت یک تکه می‌باشد. نوازندگان از کمانچه‌های پشت باز برای اجرای قطعات محلی مانند لری و کردی استفاده می‌کنند.

کمانچه معمولی پشت بسته

کمانچه “پشت بسته” یا “کروی” برای نواختن موسیقی ملی و اصیل ایرانی استفاده می‌شود.

کمانچه آلتو

کمانچه آلتو دو و نیم پرده نسبت به کمانچه‌های معمولی صدای بم‌تری دارد.

تفاوت در نواختن انواع کمانچه ها

از دیگر تفاوت‌ کمانچه‌ها، می‌توان به نوع نوازندگی آنها اشاره کرد. این تفاوت را در حالت اجرا، مدل نشستن و طرز نواختن نوازنده دیده می‌شود. در گذشته نوازندگان به حالت تشهد در نماز می‌نشستند و ساز را نزدیک زانوی سمت چپ و به شکل عمود و صاف قرار می‌دادند و شروع به نوازندگی می‌کردند؛ و هنگام استفاده از سیم‌های مختلف، ساز را روی پایه می چرخاندند.

اما امروزه شیوه‌ی نواختن کمانچه این گونه است که نوازنده در حالت نشسته روی صندلی، ساز را یا روی پای چپ و یا بین دو پا می‌گذارد و ساز را می‌نوازد. ساز در بیشتر موارد کج گرفته می شود و نوازنده هنگام استفاده از سیم‌های مختلف، ساز را نمی چرخاند بلکه زاویه دست راست را تغییر می دهد. حالت نوازنده مانند گذشته نیز جدی نیست و آمیخته با نمایش است .

تفاوت در ساختار و شیوه‌ی نوازندگی کمانچه، باعث تفاوت اساسی سونوریته “کمانچه آذری” با “کمانچه لری (ایرانی)” می‌شود.

کمانچه‌های آذری دارای کاسه‌هایی متفاوت نسبت به کمانچه‌های ایرانی و لری دارد که به تفاوت‌های صدادهی موسیقی ایرانی و آذری برمی‌گردد.

کمانچه آذری

نوازندگان “کمانچه آذری” به گونه‌ای که این ساز را می‌نوازند که متناسب با لهجه و موسیقی آذری است. نوازندگان دورتر از خرک، آرشه می‌کشند و نوع تحریرها و شیوه اجرا در راستای بافت موسیقی آذری است. دسته‌ی این ساز به نسبت کوتاه‌تر و کاسه آن به نسبت بزرگ‌تر از سازهای ایرانی است. دهانه‌ی کاسه نیز دهانه بزرگی است و پوست ضخیمی بر روی آن کشیده شده است. سیم‌های کمانچه آذری فنری‌شکل و بسیار ضخیم‌تر هستند. این تفاوت‌های ساختاری موجب صدای تودماغی این ساز شده‌اند و صدای آن به نسبت کمانچه‌های ایرانی بم‌تر است. در رابطه با عمق و حجم صدا می‌توان گفت که بواسطه کاسه بزرگ، ساز از حجم صدای خوبی برخوردار است.

کمانچه آذری از لحاظ ظاهری سازی خوش‌ساخت و جذاب است که از رنگ‌های جالب و متنوعی ساخته شده که همین مسأله شکلی ویژه به این ساز بخشیده است. گوشی‌ها و کاسه‌ی این ساز به رنگ شرابی زیبا و بسیار صیقل‌خورده هستند و به‌خوبی لاک خورده است. این ساز دارای دسته‌ای یک‌تکه از جنس چوب گردو است، و بخش روی دسته از چوب سخت آبنوس کار شده است که این امر باعث انگشت‌گذاری بهتر و آسان‌تر بر روی سیم‌های ساز است.

این نکته قابل ذکر است که در هر دو شکل، ماهیت کمانچه بودن این ساز ثابت است و اساسا موسیقی آذری منشعب از موسیقی ایرانی است و ساختار و نام تمام دستگاه ها و آوازها و گوشه‌های آن نیز برگرفته و مشابه موسیقی ایرانی است.

کمانچه لری

کمانچه ایرانی (لری) در دو شکل کاسه پشت بسته و مدور و کاسه پشت باز و مخروطی شکل ساخته می‌شود و صدادهی و سونوریته آن کاملا ایرانی و در راستای موسیقی ایران زمین است.

در آذربایجان شرقی کمانچه در موقعیت‌های دیگری، از جمله همراه با تار آذربایجانی، خواننده و (دایره) در اجرای مُقامات، ارکستر سازهای ملّی آذربایجان و ارکسترهای مختلط نیز نواخته می‌شود.

تفاوت کوک در انواع کمانچه

کوک کمانچه ایرانی می لا می لا است اما کوک کمانچه آذری سل دو سل دو است که موجب می‌شود تا صدای کمانچه آذری ۱.۵ پرده زیرتر از کمانچه ایرانی باشد.